Historia Kalwaria Wileńska
Źródła
Pomysł zbudowania na terenie Werek stacji Drogi Męki Pańskiej zrodził się jako wyraz wdzięczności za zwycięstwo nad Moskalami, odniesione podczas wojen w latach 1655–1661. W tym celu rok później na terenie posiadłości Werki wydzielono ok. 170 ha ziemi, kapituła wileńska na rzecz budowy Kalwarii przeznaczyła jednorazową dotację. Była to druga Kalwaria na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pierwsza – Nowa Jerozolima – została założona w latach 1637–1642 w Gardach (lit. Gardai) na Żmudzi.
W tym okresie w całej Europie wzrosła liczba pielgrzymek do miejsc świętych, których uwieńczeniem były odpusty. Od początków chrześcijaństwa dla pielgrzymów najważniejsze były relikwie związane z męką Jezusa oraz Jego zmartwychwstaniem w Jerozolimie. Ale nie każdego wierzącego było stać na tak kosztowną i niebezpieczną podróż, dlatego w krajach katolickich już od XV w. zaczęły się pojawiać kopie tzw. Nowej Jerozolimy, czyli Kalwarii – drogi Męki Pańskiej. „Kopie” te budowane były zwykle w takich miejscach, wśród wzgórz, dolin i rzek, które przypominały ukształtowanie prawdziwej Jerozolimy. Odnalezienie takiego miejsca było postrzegane i odbierane jako znak Boży i wskazówka, że sam Bóg tworzy analogie do Ziemi Świętej i pozwala je rozpoznać.
Wiadomości na temat planu Jerozolimy, znajdujących się w niej budynków, długości i kierunku drogi Męki Pańskiej czerpano z przekazów ustnych pielgrzymów oraz ze źródeł pisanych. Najważniejszym dziełem, na które powoływało się wielu założycieli Kalwarii w Europie w XVII w., była książka znakomitego znawcy geografii Palestyny Christiano van Adrichema (nazywanego Andrychomiuszem), wydana w Kolonii w 1584 r., a następnie wielokrotnie przedrukowywana, pod nazwą „Obrazy Ziemi Świętej i historii biblijnej z tabelkami geograficznymi: jak rozwijała się Jerozolima w czasach Chrystusa”
Powstanie
Zalesione pagórki w okolicach Werek, nazwane odpowiednio: Golgotą, Górą Maryi, Syjonem oraz Górą Oliwną, a także rzeczka, przypominająca płynący przez Jerozolimę Cedron, okazały się idealnym miejscem na założenie tu Kalwarii. Pierwszy kościół drewniany oraz kapliczki zbudowano przed 1669 r., ale są wzmianki o tym, że już wcześniej, a mianowicie 11 kwietnia 1664 r., w Wielki Piątek, sam biskup wileński przewodniczył procesji z Wilna do Werek.
Po śmierci w 1665 r. założyciela Kalwarii Wileńskiej, biskupa wileńskiego Jerzego Białłozora (~1622–1665), opiekę nad budową świątyni przejął jego następca biskup Aleksander Sapieha (1624–1671). Z jego też inicjatywy opiekę nad Kalwarią Wileńską i pielgrzymami w 1668 r. powierzono dominikanom z wileńskiego zgromadzenia Ducha Świętego. Po roku zespół wchodzący w skład Kalwarii przeszedł całkowicie na własność zakonu dominikanów. Akt przekazania własności w 1670 r. potwierdził w Rzymie generał zakonu. O wyborze zakonu dominikanów zadecydował fakt, iż zakon ten sprawował wówczas pieczę również nad Kalwarią Żmudzką. Uroczyste poświęcenie Kalwarii odbyło się 9 czerwca 1669 r., w dniu obchodów Zesłania Ducha Świętego.
Chociaż zgodnie z przywilejem, nadanym przez biskupa wileńskiego A. Sapiehę, Kalwaria miała na zawsze pozostawać pod opieką wileńskich dominikanów, nowy biskup wileński Mikołaj Pac (~1570–1624) w 1675 r. przekazał ją przybyłym z Warszawy dominikanom obserwantom ze zgromadzenia Św. Ludwika Bertranda. W tym samym roku cały kompleks Kalwarii spłonął, dlatego nowi gospodarze Werek podjęli się jego odbudowy. Rozpoczęto budowę pierwszego kościoła murowanego pw. Odnalezienia Krzyża Świętego (ukończono przed 1700 r.) i klasztoru, w 1683 r. otrzymano ofiary na budowę murowanej kaplicy Grobu Pańskiego oraz murowanego domku Najświętszej Maryi Panny.
XVIII wiek
Założona w 1701 r. parafia w Werkach znajdowała się pod opieką św. Hiacynta (Jacka). Na przełomie XVII–XVIII w. powstał jeszcze jeden zespół sakralny, nazwany Trynopolem, który obejmował klasztor trynitarzy z kościołem pw. Trójcy Najświętszej. Zespół ten pełnił niejako funkcję filii kościoła pw. Odnalezienia Krzyża Świętego, należącego do dominikanów w Werkach. Wprawdzie Trynopol nie jest włączony do trasy stacji kalwaryjskich, ale jego założenie w tym miejscu nie było przypadkowe: trynitarze wykupywali z niewoli muzułmańskiej jeńców chrześcijan i byli blisko związani z ziemską Jerozolimą, zaś w swym praktykowaniu wiary niezwykle ważne miejsce nadawali rozważaniom Męki Pańskiej. W 1720 r. w kaplicy na wileńskich Śnipiszkach poświęcono rzeźbę przedstawiającą Chrystusa niosącego krzyż. Kaplicę zbudowano w 1710 r., w roku klęski morowej, w miejscu, gdzie się gromadzili pątnicy przed wyruszeniem do Jerozolimy. Rzeźbę tę, będącą znakiem początku drogi do Kalwarii, zaczęto uważać za cudowną, stała się ona szczególnie lubiana przez pielgrzymów.
Wileńscy dominikanie nie mogli się jednak pogodzić z odtrąceniem ich z Kalwarii i latem 1755 r. wrócili tu jako gospodarze. Po odzyskaniu zespołu rozpoczęli budowę nowej, pięknej świątyni, klasztoru oraz 20 nowych kapliczek. Głównymi fundatorami podjętych prac byli mało znani możnowładcy z Wielkiego Księstwa Litewskiego, odbudowę finansował też biskup wileński oraz inni znani duchowni. Wnętrze świątyni zostało udekorowane freskami, przedstawiającymi sceny z legendarnej historii odnalezienia i podwyższenia krzyża, z Nowego Testamentu, a także sceny symboliczne, nawiązujące do kultu Najświętszego Serca Jezusa.
Poświęcenie odbudowanego kościoła pw. Odnalezienia Krzyża Świętego i 20 nowo wzniesionych kapliczek odbyło się w 1772 r., chociaż prace związane z odbudową zespołu trwały również później. W 1793 r. obok kościoła wybudowano piękną, bogato dekorowaną stiukami zakrystię, a obok klasztoru – przestrzenny refektarz.
XIX wiek
W XIX w. architektura kalwaryjskiego zespołu architektonicznego znacznym zmianom nie uległa. Większych zniszczeń dokonała tu armia francuska, która po zajęciu kościoła i klasztoru w 1812 r. urządziła tu koszary i szpital. Uszkodzeniu, w wyniku pożaru, uległo jednak wnętrze obiektu, w tym biblioteka wraz z archiwum. Płomienie na zawsze pochłonęły wiele ważnych dokumentów, dotyczących dziejów tego miejsca
Po zakończeniu wojen napoleońskich wszystkie kapliczki zostały odbudowane, a w 1838 r. ukazał się „Przewodnik po Kalwarii Wileńskiej”, który cieszył się wielką popularnością wśród pielgrzymów. Z myślą o każdej stacji Męki Pańskiej ułożono i zapisano w kapliczkach lub w kościele krótkie wierszowane rozważania pasyjne (do dziś zachowało się tylko kilka z nich).
W 1842 r. władze carskie przejęły na własność znaczną część ziem należących do klasztoru w Werkach. Po kilku latach zamknięto i pod opiekę prawosławnych oddano klasztor trynitarzy. W 1850 r. zamknięto również klasztor dominikanów w Werkach: zakonnicy zostali przeniesieni do klasztoru w Trokach, a kościół znalazł się pod opieką kapłanów z diecezji.
XX–XXI wiek
Zamknięcie klasztoru nie spowodowało jednak zaniknięcia ukształtowanej na przeciągu stuleci tradycji pielgrzymowania do Kalwarii Wileńskiej. Wręcz przeciwnie – na przełomie XIX i XX w. tradycja ta zyskała na sile, czyniąc Kalwarię jednym z najczęściej odwiedzanych wileńskich miejsc pielgrzymkowych. Powstały w XVIII w. zespół, obejmujący kościół, klasztor oraz 35 stacji Drogi Krzyżowej, przetrwał bez większych zmian aż do 1962 r., kiedy to pewnej nocy z rozkazu władz sowieckich wszystkie kapliczki w Kalwarii, oprócz czterech stojących najbliżej kościoła, zostały wysadzone w powietrze, a rok później – ostatecznie zniszczone. Nieco wcześniej zdewastowano również stojącą przy Zielonym moście kapliczkę z figurą Chrystusa niosącego krzyż, która przez wiele lat wskazywała pielgrzymom drogę z Wilna.
Odbudowę kapliczek rozpoczęto dopiero w 1990 r., po odzyskaniu przez Litwę niepodległości. Dzięki staraniom proboszczów: śp. Juliusa Baltušisa, Raimundasa Varaneckasa, Kęstutisa Latožy oraz ofiarom złożonym na ten cel przez wielu dobroczyńców, wszystkie kapliczki zostały odbudowane i poświęcone w 2000 r., w dniu uroczystości Zesłania Ducha Świętego. W ciągu 12 lat wzniesiono 16 murowanych kaplic, 7 drewnianych bram i jedną bramę murowaną, a także most z drewnianą kapliczką przez rzeczkę Cedron.
Na tle innych europejskich kalwarii Wileńska wyróżnia się wyjątkowo subtelną kompozycją, łączącą atuty przyrodnicze „sadu modlitwy” z niewyszukaną, ale wyrazistą architekturą. Unikatową cechą tego zespołu jest wyjątkowo ścisła wieź z Wilnem oraz jego przestrzenią architektoniczną i duchową, a w sensie historycznym – z biskupstwem wileńskim, którego pasterze zawsze byli fundatorami i opiekunami tej świątyni. Dzisiaj Kalwaria Wileńska stanowi część Werkowskiego Parku Regionalnego.
