Historia
Założona w XVII wieku Kalwaria Wileńska należy dzisiaj do najciekawszych w Wilnie i na Litwie założeń krajobrazowo-architektonicznych, przyciągających swą sakralnością liczne rzesze pielgrzymów. Powstała jako hołd wdzięczności Bogu za zwycięstwo nad Moskalami, Kalwaria miała też odzwierciedlać cele ziemskiego Jeruzalem, czyli Nowej Jerozolimy, aby odwiedzający ją pątnicy, którzy nie mają możliwości udania się do Ziemi Świętej, mogli podążać śladami Pana Jezusa.
Pomysłodawcą Kalwarii Wileńskiej i fundatorem kościoła pw. Odnalezienia Krzyża Świętego był biskup wileński Jerzy Białłozor. Patronat nad budową, która trwała blisko siedem lat (1662–1669), objął jego następca biskup Aleksander Sapieha, który opiekę nad Kalwarią Wileńską i pielgrzymami w 1668 r. powierzył dominikanom z wileńskiego zgromadzenia Ducha Świętego. Uroczyste poświęcenie kościoła miało miejsce 9 czerwca 1669 r., w dniu obchodów Zesłania Ducha Świętego.
W 1675 r. nowy biskup wileński Mikołaj Pac przekazał Kalwarię przybyłym z Warszawy dominikanom obserwantom. W tym samym roku wybuchł pożar, który zniszczył drewniany kościół, klasztor i cały zespół budynków wchodzący w skład Kalwarii. Potrzeba było 25 lat, aby w 1700 r. dzięki staraniom zakonników światło dzienne ujrzał odbudowany kościół murowany. W 1755 r. opiekę nad zespołem objęli znowu dominikanie z wileńskiego zgromadzenia Ducha Świętego. Podjęli się oni przebudowy i odnowienia kościoła, zbudowali też 20 nowych murowanych kapliczek. Odrestaurowany i wzbogacony kościół został ponownie poświęcony przez biskupa wileńskiego Tomasza Zienkiewicza w 1772 r., czyniąc zadość tradycji, w dniu Zesłania Ducha Świętego.
W 1812 r. kościół oraz klasztor zostały zajęte przez armię francuską. Pożar, który wybuchł wewnątrz, mocno zniszczył cały zespół, zaginęło też wówczas wiele ważnych dokumentów dotyczących historii tego obiektu. Po okresie wojen napoleońskich wszystkie kapliczki zostały odrestaurowane, a w 1838 r. ukazał się bardzo popularny wśród pielgrzymów „Przewodnik po Kalwarii Wileńskiej”.
W 1850 r. władze carskie zamknęły klasztor dominikanów w Werkach: zakonnicy zostali przeniesieni do klasztoru w Trokach, a kościół znalazł się pod opieką kapłanów z diecezji. Zamknięcie klasztoru nie spowodowało jednak zaniknięcia ukształtowanej na przeciągu stuleci tradycji pielgrzymowania do Kalwarii Wileńskiej. Wręcz przeciwnie – na przełomie XIX i XX w. tradycja ta zyskała na sile, czyniąc Kalwarię jednym z najczęściej uczęszczanych wileńskich miejsc pielgrzymkowych.
Uformowany w XVIII w. zespół, obejmujący kościół, klasztor oraz 35 stacji Drogi Krzyżowej, przetrwał bez większych zmian aż do okresu sowieckiego. W 1962 r., z rozkazu władzy sowieckiej, prawie wszystkie kapliczki w Kalwarii, z wyjątkiem czterech, zostały wysadzone w powietrze, a rok później – ostatecznie zniszczone.
Odbudowę kapliczek zaczęto dopiero po odzyskaniu przez Litwę niepodległości. Na całkowite odbudowanie Kalwarii Wileńskiej potrzeba było prawie 12 lat.
